नेपालका युवाहरू विदेश किन जान्छन्? कारण र समाधान

“यहाँ अवसर छैन, अनि सपना बोकेर भोलिका बिहानहरूमा विदेश पलायनको बाटो खोजिन्छ।”

नेपालका युवा–उमेरका लागि यो कथन केवल आहा होइन, यो दैनिक अनुभव हो। युवा वर्ग राजनीतिक अस्थिरता, बेरोजगारी र भविष्यविहीनताको चापबाट त्रस्त छन्।

१. राजनीतिक अर्थ/खास स्थिति

हाल चालु सरकारको चौथो कार्यकालका प्रधानमन्त्री ओलीले पनि स्थिरता ल्याउन प्रतिबद्धता जनाए पनि, वास्तविक सरकार परिवर्तन दर धेरै उच्च नै रह्यो ।
मार्च–मे २०२५ मा सम्पादित प्रचण्ड ओली जस्ता नेताहरूबीच अस्थिर गठबन्धन र यसको परिणामस्वरूप घट्ने विकास बजेटले निराश युवा थप पीडित भए ।

२. बेरोजगारी र आर्थिक संकट

नेपालको युवा बेरोजगारी दर करिब १९.२% रहेको तथ्याङ्कले पुष्टि गर्छ कि लगभग प्रत्येक पाँचौ युवा कामको खोजीमा छन् ।
ग्रामीण तथा शहरी युवाहरू बौद्धिक अधिप्रतिभा हुँदाहुँदै पनि ठूला शहरहरू वा माइग्रेन्ट कामहरूमा सञ्चालित छन्।
धेरै युवाहरू आफैँ ‘माइग्रेशन कल्चर’ भन्न थालेका छन् — जहाँ पढाइ होस् वा काम होस्, विदेश जाने सोच नै पुर्खाहरूबाट सिर्जित एक स्वाभाविक क्रम हो ।

३. विदेश पलायनका कारणहरू

मुख्यतः ‘push factors’ मा पर्ने राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार, नेपोथिजम, र रोजगार अवसरको कमी छन् ।
साथै ‘pull factors’ अर्थात् शैक्षिक गुणस्तर, स्वास्थ्य–सेवा र राजनीतिक स्थिरता भएका देशहरूसँग युवाहरूको आकर्षण लगातार बढ्दै गएको छ ।

४. मनो–समाजिक प्रभाव

युवा व्यक्तिहरूमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू (तनाव, चिन्ता, आत्महत्याको झुकाव), सामाजिक अलगाव र सामुदायिक विच्छेद देखिएको छ ।
अझ, सामाजिक सञ्जालमा फैलिएको FOMO—“अफ्ठ्यारोले नबसेर पनि अरूभन्दा पछि नपर्ने” सोचले पलायन बढाउन मद्दत गरिरहेको छ ।

५. देशीय असरहरू

“ब्रेन ड्रेन”: दैनिक करिब १७०० युवा विदेश भन्छन् भन्ने तथ्याङ्क छ ।
पठाइएको रेमिट्यान्समा अर्थतन्त्र अलिकति टिकेको देखिए पनि, दीर्घकालमा विकास र सामाजिक संरचनामा समन्वय गुमिरहेको छ ।

६. युवा आवाज र सङ्घर्ष

सामाजिक सञ्जाल र युवामूलक आन्दोलनहरू (#OccupyBaluwatar जस्ता) ले अच्छे बदलावका लागि आवाज उठाएका छन् र केही सकारात्मक नीति निर्माणमा सफलता पनि भेटेका छन्
तथापि, युवा संसद प्रतिनिधित्व मात्र ५% छ जुन विश्व औसत १३.५% भन्दा निकै कम हो निरन्तर राजनीतिक संरचनाहरू उनीहरूलाई सीमित रूपमा उपस्थित गर्छन्।

७. आगामिका सम्भावित उपायहरू

स्थिर सरकार र पारदर्शी प्रशासन: राजनीतिक दलहरूलाई व्यावहारिक कार्य–नीति र युवा इनपुट लिन बाध्य पार्नुपर्छ।
रोजगार र सिप विकास: साना उद्यम, प्रविधि तालिम तथा सामाजिक आर्थिक क्षेत्रहरूमा निवेश गरेर रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ।
प्रतिनिधित्व र सामाजिक आवाज: संसदमा युवा आवाज बढाएर, र सशक्त सामाजिक आन्दोलनहरूलाई सम्बोधन गरेर नीति–निर्माणमा टेवा पुर्याउनुपर्छ ।

विषयको गम्भीर तथा आलोचनात्मक विश्लेषण:

नेपालका युवाहरूको विदेश पलायन केवल व्यक्तिगत चाहना होइन, यो दशकौंदेखिको राजनीतिक असफलताको सामूहिक अभिव्यक्ति हो। युवा पुस्ता राजनीतिको परिधिभन्दा पर रहेर आफूलाई किनारा लगाउन खोजिरहेको छैन, बरू उनीहरू राजनीतिक प्रक्रियाबाट नै असन्तुष्ट छन्। देशभित्रै अवसर सिर्जना गर्नुपर्ने राज्यको दायित्वको गम्भीर त्रुटिले युवालाई आफूभन्दा ठूलो, शक्तिशाली तर अपारदर्शी राजनीतिक प्रणालीसँग द्वन्द्वमा उतारेको छ।

यो संकटले निम्नलिखित तीन तहमा गम्भीर प्रश्नहरू खडा गर्दछ:

१. राजनीतिक-संस्थागत स्तरमा असफलता

नेपालको राजनीतिक इतिहास हेर्दा, राजनीतिक अस्थिरता केवल सरकार परिवर्तनले मात्र झल्किएको छैन; यसले राज्यका संस्थाहरूलाई नै कमजोर बनाएको छ। युवा पुस्ताले ती संस्थाहरूप्रति भरोसा गर्न नसक्नु नै उनीहरूलाई विदेश जान प्रेरित गर्ने सबैभन्दा ठूलो कारण बनेको छ।

प्रश्नः युवाहरूलाई समेट्ने गरी संस्थागत सुधार कसरी सम्भव हुन्छ, जब कि संस्थाहरू नै राजनीतिक लाभको चक्रव्यूहमा फसेका छन्?

२. सामाजिक–आर्थिक संरचनाको गहिरो त्रुटि

रेमिट्यान्स नेपालको अर्थतन्त्रको प्राण बनेको छ। तथापि, यही निर्भरता भविष्यमा गम्भीर आर्थिक अस्थिरताको कारक बन्न सक्छ। रेमिट्यान्सले छोटो अवधिमा राहत दिए पनि दीर्घकालीन रुपमा स्वदेशमै रोजगारी सिर्जना गर्ने उपायहरूलाई ओझेलमा पारिरहेको छ।

प्रश्नः के नेपालले विदेश जाने प्रवृत्तिलाई आर्थिक प्रगतिको माध्यमका रूपमा मात्रै हेर्नु देशको दीर्घकालीन विकासका लागि उचित छ?

३. मानसिकता र सांस्कृतिक स्तरमा परिवर्तन

‘माइग्रेशन कल्चर’ भन्ने धारणा नेपालका युवा समाजमा व्यापक भइसकेको छ। यसले सामाजिक गतिशीलता र सफलताको अर्थ नै परिवर्तन गर्दैछ। विदेश जाने वा बाहिरी देशमै जीवन बिताउने सोचलाई सामान्यीकरण गरिनु देशका लागि ठूलो चुनौती बन्न सक्छ।

प्रश्नः यस प्रकारको मानसिकतालाई परिवर्तन गर्ने दायित्व कसको हो? सरकार, नागरिक समाज वा व्यक्तिगत परिवारहरूको?

अग्रगामी स्तरका सुझावहरू:

🔸 राजनीतिक–आर्थिक गभर्नेन्स सुधार

स्थानीय तह र प्रदेश तहमा युवा-साझेदारीमा आधारित नीति निर्माण र कार्यान्वयनको दृष्टिकोण लिनुपर्छ।
सरकारी बजेटमा युवा लक्षित उद्यमशीलतालाई केन्द्रमा राखेर युवा केन्द्रित ‘स्टार्टअप’ नीति ल्याउन आवश्यक छ।

🔸 ‘डायस्पोरा’ नेटवर्क निर्माण

विदेश पुगेका नेपाली युवाहरूलाई प्रविधि, ज्ञान र अनुभवको साझेदारी गर्ने माध्यमको रुपमा जोडेर नेपालमै पुनःस्थापनाको विकल्पहरू सिर्जना गर्न सकिन्छ।
यसले विदेश गएकाहरूलाई पनि देशसँग भावनात्मक रूपमा जोडेर, फर्किने प्रेरणा सिर्जना गर्ने वातावरण बनाउन सक्छ।

🔸 सामाजिक चेतना र मानसिकताको नयाँ परिभाषा

‘सफलता विदेशमै हुन्छ’ भन्ने चेतनालाई परिवर्तन गर्न देशभित्रै आर्थिक र सामाजिक अवसरहरू र उपलब्धिहरूलाई व्यापक रूपमा प्रदर्शन गर्न जरुरी छ।
शिक्षालाई जीवन र कार्य-उन्मुख बनाउने नयाँ पाठ्यक्रम अपनाएर देशभित्रै सम्भावनाहरू देखाउनु पर्छ।

🔸 राजनीतिक नेतृत्वमा युवा सहभागिताको ढोका खोल्ने

युवा सहभागिताको सङ्ख्यात्मक प्रतिनिधित्व भन्दा अर्थपूर्ण रूपमा युवा आवाज समेट्ने राजनीतिक संस्कृति बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ।
संसद र निर्णय लिने तहमा युवा नेतृत्व प्रोत्साहन गर्ने गरी कानुनी तथा संस्थागत प्रावधानलाई स्पष्ट पार्नुपर्छ।

निष्कर्षात्मक चिन्तन:

नेपालको वर्तमान युवा पलायन समस्या राजनीतिक अव्यवस्थाको परिणाम मात्र होइन, यो युवा पुस्ताको भविष्यप्रतिको अनिश्चितता र संस्थागत विश्वासको अभावसँग जोडिएको गम्भीर मनोवैज्ञानिक संकट पनि हो। यसलाई सम्बोधन गर्नका लागि राजनीतिका भित्रका आधारभूत समस्याहरूलाई मात्र होइन, वरन् सामाजिक मानसिकता, आर्थिक व्यवस्था, र राज्य सञ्चालनका प्रचलित विधिहरूलाई पुनःपरिभाषित गर्नै पर्ने हुन्छ।

यसका लागि राज्य र समाजबीच नयाँ खालको सम्झौता आवश्यक छ: एउटा त्यस्तो सम्झौता, जहाँ युवाहरू केवल निर्वाचनको समयमा ‘मतदाता’ मात्र नभएर देशको दीर्घकालीन विकासका सक्रिय सहनिर्माता बन्न सकून्।

यो गम्भीर प्रश्नहरू र अग्रगामी सोच मात्र होइन, सच्चा प्रतिबद्धताका साथ गहिरो रूपान्तरणका लागि आह्वान पनि हो।