सामाजिक सञ्जाल र नेपाली जीवनशैलीः परम्परा, प्रभाव र समाधान
“स्क्रिनमा झुण्डिएको जीवन”
बिहान उठ्ने बित्तिकै फेसबुक खोलेर आज के चल्दैछ हेर्नु, राति सुत्नुअघि अन्तिम पटक इन्स्टाग्राम स्क्रोल गर्नु आज धेरै नेपालीको दैनिकी बनिसकेको छ। पहिले परिवार र छिमेकीसँग बसेर हुने गफगाफ अहिले डिजिटल संसारमा सरिसकेको छ। यसले हाम्रो समाजको परम्परागत मूल्य र संस्कृति नै परिवर्तन गर्न थालेको छ।
सामाजिक सञ्जालको प्रभावः जीवनशैलीमा आएको परिवर्तन
नेपाली समाजमा, परिवार र समुदायसँगको भौतिक सम्पर्क अहिले डिजिटल कुराकानीमा परिणत भएको छ। चाडपर्वमा आफन्तकहाँ गएर भेटघाट गर्ने संस्कार घट्दै छ। यसको सट्टामा, फेसबुक स्ट्याटस वा टिकटक भिडियोमार्फत शुभकामना आदानप्रदान बढेको छ। यसले सम्बन्धलाई कमजोर र सतही बनाइरहेको छ।
युवा पुस्ताको दिनचर्या सामाजिक सञ्जालसँग यति जोडिएको छ कि यसबिना उनीहरूले जीवन अपूर्ण महसुस गर्न थालेका छन्। दैनिक घण्टौं समय टिकटक, इन्स्टाग्राम र फेसबुकमा बिताइन्छ, जसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा समेत गहिरो असर गरेको छ।
परम्परागत मूल्य र सांस्कृतिक मान्यतामाथि प्रभाव
सामाजिक सञ्जालका कारण नेपाली परम्परागत मूल्य र मान्यतामा गम्भीर प्रभाव परेको छ। नेपाली समाजमा मान्यताहरू परिवार, समुदाय, सम्मान, र सामूहिक भावनामा आधारित हुन्छन्। तर सामाजिक सञ्जालले व्यक्तिवादलाई बढावा दिइरहेको छ। व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र अभिव्यक्तिको नाममा संस्कृतिमा पर्न सक्ने नकारात्मक प्रभावलाई बेवास्ता गरिएको छ।
टिकटक, फेसबुक जस्ता प्लेटफर्ममा देखाइने ट्रेन्डिङ कन्टेन्टले युवापुस्तालाई आफ्नो संस्कृति भन्दा विदेशी संस्कृतिलाई अँगाल्न प्रेरित गरिरहेको छ। परिणामस्वरूप परम्परागत पहिरन, भाषा, रितिरिवाज, र परिवारिक मर्यादा खस्किँदै गएको छ।
प्रमुख समस्या र चुनौतीहरू
सामाजिक सञ्जालले नेपालमा निम्न मुख्य समस्या निम्त्याएको छः
१. मानसिक स्वास्थ्य समस्याः धेरै समय स्क्रिनमा बिताउँदा मानिसहरूमा तनाव, डिप्रेसन, एन्जाइटी जस्ता मानसिक समस्या देखिन्छन्। नेपालमा किशोर–किशोरीहरू यसबाट निकै प्रभावित छन्।
२. पारिवारिक दूरीः परिवारमा सामूहिक कुराकानीको सट्टा व्यक्तिगत मोबाइलमा केन्द्रित रहनाले सम्बन्धहरूमा दूरी बढेको छ। आपसी समझदारी र भावनात्मक सम्बन्ध कमजोर हुँदै गएको छ।
३. गलत सूचना फैलावटः सामाजिक सञ्जालमा गलत सूचना र अफवाहले समाजलाई विभाजित गरिरहेको छ। नेपालमा विभिन्न जातीय, धार्मिक र राजनीतिक विवादका पछाडि गलत सूचनाको भूमिका रहेको छ।
४. साइबर अपराधः सामाजिक सञ्जालमा साइबर बुलिङ, चरित्र हत्या र व्यक्तिगत गोपनीयता उल्लङ्घन जस्ता अपराध बढिरहेका छन्। विशेषगरी युवा महिला र किशोरीहरू यसबाट बढी पीडित छन्।
विश्लेषणात्मक सुझावहरूः समाधानतर्फको यात्रा
१. डिजिटल साक्षरताः सरकार र विद्यालयहरूले डिजिटल साक्षरता बढाउनुपर्छ। यसमा सामाजिक सञ्जालको उचित प्रयोग, व्यक्तिगत डाटा सुरक्षाको महत्त्व, र गलत सूचनाको पहिचान कसरी गर्ने भन्ने विषयलाई जोड दिनुपर्छ।
२. परम्परा र प्रविधिको सन्तुलनः परम्परागत संस्कृति र डिजिटल माध्यमबीचको स्वस्थ सन्तुलन बनाउन परिवार र विद्यालयले पहल गर्नुपर्ने हुन्छ। यसले युवाहरूलाई आफ्नो संस्कृति बुझ्ने र जगेर्ना गर्ने प्रेरणा दिन्छ।
३. पारिवारिक सहभागिता बढाउनेः परिवारहरूमा मोबाइल प्रयोगलाई सीमित गरेर भौतिक कुराकानी र सामूहिक गतिविधि बढाउने वातावरण बनाउन आवश्यक छ। यसले परिवारका सदस्यहरू बीच भावनात्मक सम्बन्ध बलियो बनाउँछ।
४. कानुनी र संस्थागत व्यवस्थाः सरकारले साइबर अपराध नियन्त्रण गर्न कानूनलाई अझ प्रभावकारी बनाउनुका साथै साइबर अपराध नियन्त्रक निकायको क्षमता बढाउनु आवश्यक छ।
५. सकारात्मक कन्टेन्टको प्रवर्द्धनः सामाजिक सञ्जालमार्फत सकारात्मक सामग्री उत्पादन र प्रवर्द्धन गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ। संस्कृति, परम्परा, र सामाजिक सद्भाव बढाउने सामग्रीले समाजलाई दीर्घकालीन लाभ पुर्याउँछ।
अन्तिम शब्दः भविष्यको यात्रातर्फ
सामाजिक सञ्जाललाई पूर्ण रूपमा अस्वीकार गर्नु सम्भव छैन, तर यसको प्रभावलाई सजग भएर व्यवस्थापन गर्न जरुरी छ। यसको लागि व्यक्तिगत, पारिवारिक, र राज्यस्तरीय तहबाट सचेत प्रयास आवश्यक छ। सामाजिक सञ्जाल हाम्रो संस्कृति र परम्परालाई जोड्ने माध्यम बन्न सक्नुपर्छ, नकि यसलाई तोड्ने।
आउनुहोस्, हामी यो स्क्रिनमा झुण्डिएको जीवनलाई सचेतताका साथ नियन्त्रण गरौँ र आफ्ना परम्परा, संस्कृति र सामूहिक जीवनशैलीलाई पुनर्जीवित पारौँ।
श्रीजनको कथा: सिभिल इन्जिनियर–टपर, तर सोशल मिडियाले बदलिदो जीवन
🎓 गाउँको गर्व — टप–स्कुलर र विश्वविद्यालयको टपर
सिन्धुपाल्चोकको पहाड़ी गाउँ महाेपानीका श्रीजन बचपनदेखि नै अत्यन्त प्रतिभाशाली थिए।:
- सरकारद्वारा सञ्चालित माध्यमिक–विद्यालयमा उनी सदैव अग्रस्थानमा — सबै परीक्षामा वार्षिक प्रणाली (100 अंक) मा 98+ प्राप्त गर्थे।
- २०२१ मा सरकारी छात्रवृत्तिमा काठमाडौंस्थित त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा इन्जिनियरिङ विषयमा भर्ना भए।
- विश्वविद्यालयमा प्रवेशसँगै उनी फेरि टप आए — कक्षा, प्रोजेक्ट, र परीक्षा सबैमा उत्कृष्टता देखाउँदै।
उनको भविष्य उज्जवल थियो — गाउँको पहिलो डिग्रीधारी इन्जिनियर बन्ने सपना त उनी मात्र होइन, सम्पूर्ण गाउँका लागि गौरवको भनाइ थियो।
📱 सोशल मिडियाको शक्ति र प्रभाव
तर श्रीजनको दिनचर्या साथै सोशल मिडियाले आफ्नो स्थान बनायो — फेसबुक, इन्स्टाग्राम, र टिकटक:
- सकारात्मकता: सामाजिक सञ्जालले उनलाई ग्लोबल ज्ञान खोज्न प्रेरित गर्यो; कोडिङ, डिजाइन र नवीनतम प्रविधिको ज्ञान पाएको अनुभवले शिक्षा उत्साह बढायो ।
- नकारात्मकता: तर धीरे धीरे समय सीमाविहीन भयो — पढाइ पछि रातिको विश्राम स्क्रिनमा नै सकिन्थ्यो।
अध्ययनहरू देखाउँछन् कि युवा वर्गमा अत्यधिक सोशल मिडिया उपयोग मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पुर्याउँछ — जसमा तनाव, निद्रा नपुगेको समस्या र आत्म-सम्मान गिरावट समावेश छन् ।
🧠 श्रीजनमा देखिएका प्रभावहरू
- व्यक्तिगत विचलन
बिहान उठेर झट्टै मोबाइल हातमा — अध्ययन सुरु हुनुअघि फेसबुक/इन्स्टाग्राम हेर्ने बानी। त्यसपछि पढाइमा मन नलाग्ने अवस्थाले उनलाई डिप्रेसन र आत्म–विश्वास गुमाउन थाले। - शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा गिरावट
राति 2–3 बजेसम्म स्क्रिनमा बसेर उनी डिहाइड्रेशन, आँखा दुख्ने र निद्रा नपाउने भए। अध्यायनले बताउँछन् सामाजिक मिडियाको अत्यधिक प्रयोग सुत्ने चक्र बिगार्न र अस्वस्थ मानसिक अवस्थाको कारण हुन्छ। - सामाजिक दूरी र ध्यान–भ्रंश
वास्तवमै साथीहरूसँग भेटघाट घट्यो — परिवार र गाउँका कुराकानी ‘likes’ र ‘comments’मा सिमित भयो। सामाजिक सम्बन्ध र सांस्कृतिक सहभागिता खस्कियो।
📉 श्रीजनको भविष्य–गतिमा असर
- शैक्षिक प्रदर्शनमा परेको असर
पहिले विश्वविद्यालयमा 95%+ ल्याएको अंक अब 80–85% दिनमा झर्दो भयो। यो श्रीजनका लागि नयाँ–नई उत्कृष्टतासँगको दूरी थियो। उनले आफैँलाई ‘समय व्यवस्थापन गर्न नसकेको’ महसुस गरे। - आत्म–परिभाषा परिवर्तन
उनलाई पनि आफू प्रचलन र सोशल मिडिया ट्रेन्ड अनुसार प्रस्तुत गर्ने दबाब बढ्यो। इमेज, लाइफस्टाइल र सफलता प्रदर्शन गर्ने बानीले उनलाई वास्तविक आत्म–पहिचानबाट टाढा गरायो। - गाउँ फर्किरहँदा भ्रम र बुझाइ
गाउँमा हुँदा परिवारले उनलाई सफल भन्दै फेसबुकमा पोस्ट गरिरहन्थे — तर श्रीजनले आफैं सामाजिक मिडियाली सफलता थाहा पाए पछि वास्तविक जीवनमा असफलता महसुस गर्न थाले। आत्मविश्वास कमजोर भयो।
📌 विवेचनात्मक विश्लेषण एवं सुझाव
१. सन्तुलित डिजिटल साक्षरता
- श्रीजनका लागि डिजिटल साक्षरता भनेको ‘कुराकानी र कोडिङका लागि मात्रै’ नभई ‘कति समय र कहाँसम्म स्क्रिन’ प्रयोग गर्ने भन्ने हो।
- आफ्नो डिजिटल–घडी बनाउने — सामाजिक मिडियामा दिनको सिमित समय, शैक्षिक–स्वास्थ्य–व्यावसायिक माध्यमका लागि छुट्टै समय दिन सकिएको भए, उनले आत्म–निर्भरता र मन–स्थिति दुवै सन्तुलन राख्न पाउँथे।
२. परिवार र क्याम्पस सहायता
- फेसबुक, इन्स्टाग्राम उपस्थिति मानौं छुटकारा वा अध्ययन सहायता होइन उनके ट्युटरले परिवारलाई समय–विश्राम सन्तुलनका लागि प्रेरित गर्ने बाटो बनाउनु आवश्यक थियो।
- क्याम्पसमा ‘डिजिटल–क्लिन्ज’ दिन राखी प्रतिको स्क्रिन समय घटाउन विद्यार्थी स्वयं प्रेरित हुने कार्यक्रम आएको भए श्रीजनको आत्म अनुशासन जागृत हुन्थ्यो।
३. मानसिक–स्वास्थ्य चेक–अप
- अहिलेका अध्ययनले बताउँछन् २४% किशोर–किशोरीमा इन्सोमनिया, तनाव र आत्म–विश्वास कमी थाहा पाएको छ ।
- श्रीजनले आफूमा पनि रातिमा तेलिएको निद्रा समस्या महसुस गर्दा मनोचिकित्सक वा कलेज–काउन्सिलर समक्ष जानु सैद्धान्तिक सुधारदायी हुन सक्छ।
४. सकारात्मक कन्टेन्ट निर्माण
- श्रीजनले स्क्रिनमा रमाउने समयलाई प्रविधि शैक्षिक सामग्री (MOOC, TED, कोडिङ–ट्यूटोरियल) उत्पादनमा लगाउन सके, उनको आत्म–रुपान्तरण र आत्म–विश्वास दुवै बलियो हुन्थ्यो।
🌱 श्रीजनले पाएको नयाँ आरम्भ
आज श्रीजनले स्वयं–नियमनमा आत्म–स्क्रिन डाइट अपनाएका छन् :
- बिहान र साँझ मात्र सुचना–खोजका लागि अनुमति, अनि ‘नरोज–नेटिव्’ डिजिटल क्लिन्ज राख्छन्।
- परिवारसँग यी निर्णय साझा गरेर पारिवारिक सम्बन्धलाई पुनःसँगठन गरे।
- विश्वविद्यालय परिसरमा ‘नाइट–डिजिटल ह्याङआउट क्लस्टर’ तयार गरे, जहाँ विद्यार्थीहरू शैक्षिक/सांस्कृतिक कुराकानी गर्छन् बिना स्क्रिन।
निष्कर्ष
श्रीजनको कथा भन्छ सामाजिक सञ्जालले प्रतिभाशाली युवालाई नयाँ अवसरको चिन्ता र झुकाव दिन सक्छ, तर व्यवस्थापनमा असफल भए आत्म–विश्वास, तालमेल र भविष्य परिवर्तन हुन सक्छ।
उहाँले देखाउँछ डिजिटल दुनियाँ र वास्तविक जीवनबीच सन्तुलन चाहिन्छ; शिक्षा र रोजगार मात्र होइन, मानसिक स्वास्थ्य र आत्म पहिचान पनि जीवनका महत्त्वपूर्ण आयाम हुन्।
श्रीजन आदर्श होइनन् तर होसियार युवा हुन्, जसले आफ्नै संकेतबाट डिजिटल युगमा तनाव र सफलताको बीच सन्तुलन खोजेका छन्। उनको कथा हामी सबैका लागि विवेचनात्मक शिक्षा हो: आफ्नो प्रतिभालाई भुल्ने होइन, प्रयोग गर्ने तर उचित रूपले।